Magritte Rene (1898 - 1967) Μαγκρίτ Ρενέ
Ο θεραπευτής (Le Therapeute), 1967, Μπρούντζος , 145 x 117 x 65 εκ.
Δωρεά Αλέξανδρου Ιόλα στην Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδος, Αθήνα,
Αρ. έργου: Π.4085.
__________________________________________________
Ηλίας Χαραλαμπόπουλος
Ψάχνοντας για ηγέτη
Μια από τις συνέπειες της κρίσης που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια, είναι και η πολεμική ρητορική που αναπαράγεται αδιακρίτως, από όλο το φάσμα των ενασχολούμενων με αυτήν. Διαδεδομένη είναι η άποψη πως βιώνουμε ένα άτυπο είδος πολέμου, με προεξάρχουσα απειλή την απώλεια της εθνικής κυριαρχίας, αλλά και της εθνικής ταυτότητας.
Αν, όμως, πρόκειται να χρησιμοποιήσουμε την πολεμική ρητορική, ίσως θα ήταν σκόπιμο να εκμεταλλευτούμε και την πραγματική εμπειρία από τους πολέμους, όσον αναφορά τις ψυχικές συνέπειες. Η πιο γνωστή από αυτές, είναι το φαινόμενο της πολεμικής νεύρωσης. Δηλαδή, η εμφάνιση, μάλλον ξαφνικά, μιας σχεδόν πλήρους ψυχικής κατάρρευσης, σε έναν κατά τα άλλα υγιέστατο και, μέχρι εκείνη τη στιγμή, ικανό άνθρωπο, ο οποίος βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση.
Πιστεύουμε ότι τέτοια φαινόμενα μπορεί να τα διαπιστώσει εύκολα κάποιος, στον κοινωνικό του περίγυρο. Άνθρωποι που, μέχρι χθες, λειτουργούσαν ικανοποιητικά, αισθάνονται ξαφνικά ή με μικρές αφορμές, ότι δεν μπορούν να τα βγάλουν πια πέρα. Νιώθουν αβέβαιοι για το αύριο, και είναι σίγουροι πως έρχεται μια μεγάλη καταστροφή. Αν τους ρωτήσει κανείς, δεν μπορούν να εξηγήσουν με ακρίβεια, σε τι συνίσταται αυτή η καταστροφή. Άνθρωποι σε κρίση, με κλινικά συμπτώματα, όπως αϋπνία, κατάθλιψη, κρίσεις πανικού, σωματικά ενοχλήματα. Είναι μεγάλο λάθος να πιστεύει κανείς ότι αυτή η κατάσταση αφορά κάποιους συγκεκριμένους ανθρώπους. Τους «αδύναμους», σωματικά, οικονομικά, ταξικά. Γιατί, πρωτίστως, η αδυναμία είναι, σχεδόν αποκλειστικά, ψυχική. Έτσι, συναντάει κανείς άτομα σε κρίση, ανεξαρτήτως οικονομικής ευμάρειας, φύλου, ηλικίας ή κοινωνικής τάξης.
Η μελέτη των πολεμικών νευρώσεων, ιδιαίτερα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και μετέπειτα, οδήγησε αρκετούς ψυχιάτρους να θεωρήσουν πως ο κυριότερος προδιαθεσικός παράγοντας, που μπορούσε να καθορίσει την ψυχική κατάρρευση ενός εμπόλεμου ανθρώπου, ήταν ένα είδος έντονης εξάρτησης προς τα ψυχικά αγαπημένα του «αντι-κείμενα» (πρόσωπα, ιδέες), με πιο χαρακτηριστική εκδήλωση της κατάρρευσης, το άγχος αποχωρισμού από αυτά.
Το άγχος αποχωρισμού αποτελεί ένα τεράστιο πρόβλημα για τα δημοκρατικά καθεστώτα, σε καιρό πολέμου. Γιατί, σε ένα δημοκρατικό καθεστώς, δεν είναι εύκολο στο άτομο να βρει υποκατάστατα των ψυχικών του αντικειμένων. Δεν είναι ψυχικά εύκολο να θεωρήσεις ότι πρέπει να υπερασπιστείς τα πρωθυπουργικά διαγγέλματα ή την οικονομική πολιτική κάποιου κόμματος, εις βάρος, π.χ., της οικογένειάς σου. Τέτοιου είδους προβλήματα, σε καιρό πολέμου, αντιμετωπίζονται ριζικότερα από πιο αυταρχικά καθεστώτα, από τη στιγμή που αποτελεί συνήθη τακτική τέτοιων καθεστώτων, να εξαρτούν τα άτομα, κυρίως ιδεολογικά, εις βάρος των οικείων ψυχικών αντικειμένων. Με άλλα λόγια, τα καθεστώτα αυτά μπολιάζουν το άτομο με μια ιδεολογική εξάρτηση, πέρα και πάνω από τις συνήθεις του προσκολλήσεις. Γι’ αυτό και ακούει κανείς τόσο συχνά, την ανάγκη για έναν «ηγέτη», που θα αναλάβει τις τύχες της χώρας, σχεδόν με απόλυτο τρόπο. Η εμφάνιση τέτοιων καθεστώτων ή πολιτευμάτων, μετά από μια κρίση της δημοκρατίας, απλώς επιβεβαιώνει τον παραπάνω συλλογισμό. Όμως, και αυτή η τακτική των απολυταρχικών καθεστώτων, έχει την αδύναμή της πλευρά. Εξαρτάται απόλυτα από την επιτυχία, την εθνική επιτυχία. Αλλιώς, σύντομα, αποκτά χαρακτηριστικά ενός τυρρανικού καθεστώτος, ενός ψυχικού αντικειμένου, δηλαδή, που παύει να ικανοποιεί το άτομο.
Στις μέρες μας, το δημοκρατικό μας πολίτευμα περνάει βαθιά κρίση. Μια κρίση, που πρωτίστως οφείλεται στο ότι, οι πολιτικοί που το υπηρέτησαν, απέτυχαν στο έργο τους τον καιρό της ευημερίας, και, φυσικά, δυσκολεύονται πολύ τώρα, που ο ψυχισμός των ανθρώπων, στους οποίους απευθύνονται, έχει κλονιστεί. Με συνέπεια, να μην μπορεί πλέον κάποιος να εξαρτηθεί από αυτούς τους πολιτικούς. Καθώς όμως, η ανάγκη για εξάρτηση ενυπάρχει βαθιά, μέσα στον ψυχισμό του ανθρώπου, έχει προκύψει μια έκτακτη κατάσταση, που εύκολα μπορεί να οικειοποιηθεί ο απόλυτος όσο και αυταρχικός λόγος, απ’ όπου και αν προέρχεται. Σε αυτήν την περίπτωση, όμως, ο ψυχισμός δεν εξελίσσεται, απλώς θα αλλάξει αντικείμενο.
Έτσι, κρίνεται απαραίτητο σήμερα, το να διατυπωθεί ένας νέος λόγος. Αυτός που θα λάβει υπόψη του την παρούσα ψυχική διάσταση των ανθρώπων, προσδίδοντας ένα νέο όραμα, χωρίς όμως να αφαιρεί την ατομική και συλλογική ευθύνη.
